مراسم « منجوق سالاک » یا منجوق اندازان در روستای فامرین
یکی از از آداب و رسوم بسیار قدیمی که قدمت آن به صدها سال برمی گردد و هنوز نیز علی رغم ماشینی شدن زندگی ها کم و بیش در روستای فامرین اجرا می شود مراسم « منجوق سالاک » به گویش محلی ، و در زبان فارسی یعنی منجوق انداختن است که با هنر خاصی توسط دختران و زنان روستای فامرین هر ساله شب عید قربان برگزار می شود که حکایت از طبع هنری و پایبندی به آموزه های اسلامی - ایرانی فامرینیان دارد و نشان دهنده اینکه مردمان فامرین برای اعیاد اسلامی احترام و ارزش خواصی قائل هستند و با هر وسیله ای و با هر هنری این علاقه و احترام را به دیگران در طول تاریخیش نشان داده است .
امّا آیین « منجوق سالاک » در فامرین حکایت جالبی دارد که از نظر شما خوانندگان محترم و فامرین دوستان در ادامه خواهد گذشت .
چند روز مانده به روز عید قربان ، روز قربانی کردن هوای نفس در برابر اطاعت خداوند ، زنان و دختران محله های روستای فامرین اعم از دختر دم بخت و پیر و جوان، میزبان که مراسم در خانه آن برگزار می شود زنهای محله و همسایه های خود را به خانه اش در شب عید قربان دعوت می کند، که این میزبانی هر سال به صورت گردشی تغییر می کند ، میزبان در این چند روز به تعداد میهمانان برای شب عید خود را تدارکات کافی پذیرایی را مهیا می کند که رسم مهمان نوازی که در روستای فامرین شهره خلق و آفاق است ، را بجا آورد .
بالاخره شب موعد فرا میرسد یعنی شب عید قربان و چندین محل روستا مراسم «منجوق سالاک » آغاز می شود و میهمانان با هدایایی برای میزبان در خانه اش را دق الباب می کنند ، در گذشته مرسوم بوده برای میزبان هدایایی نظیر کشمش سبز ، برگه زرد آلو ، کله قند ، نبات ، نقل های سفید رنگ ، شیره انگور ، کنجد و شاه دانه بو داده شده ، و... به عنوان عیدی شب عید قربان به میزبان هدیه داده می شد ولی در زمان کنونی بیشتر شیرینی های مرسوم و هدایا دیگر جایگزین آنان شده است .
این مراسم زنانه با دیده بوسی و تبریک عید قربان وبا ختم صلوات شروع می شود و در ابتدا یکی از زنهایی که صدای خوش و تسلط کامل بر خواندن قرآن مجید و قرائت بهتری نسبت به دیگران دارد آیاتی چند از کلام الله مجید را قرائت می کنند پس از قرائت قرآن برای شادی روح گذشتکان و اموات جمع و همه مومنان فاتحه ای قرائت می شود و یکی از پیر زنهای مجلس برای همه جوانها و مردم روستا و اموات و... چند دعا می کند و دیگران آمین می گویند .
پس از این میزبان با چای و شیرینی و شکلات و انواع میوه از خانم های فامرینی میهمان پذیرایی می کند و و میهمانان بر خلاف عادات مرسوم زنان به جای غیبت و حرف های روزمره به خواندن شعر و مشاعره می پردازند و مرتب هنگام خواندن شعر هایی که عموما به زبان ترکی محلی روستای فامرین هست و نسل به نسل و سینه به سینه به آنان رسیده ، کف می زنند و شب عید قربان را به جشن می نشینند.
در این مشاعره هر خانم فامرینی ای که بیشترین شعر را بلد باشد به عنوان برنده انتخاب می شود و هدیه ای برسم یادگاری از سوی میزبان به او داده می شود .
پاسی از شب گذشته و کم کم به نیمه های شب نزدیک می شویم ، در این زمان میزبان پارچ آبی مخصوص و آراسته به پارچه ای سبز رنگ و روی این پارچه با گلهای کاموایی رنگارنگ آراسته شده و در درون آن آبی که با گلاب ناب ایرانی معطر گشته ، بر روی سینی و طبقی آراسته به گل و پارچه ای از حریر بر روی آن انداخته شده است و در کنار این پارچ آب نسبتا بزرگ کتابی گران بها یعنی قرآن مجید چشم هر بینده ای را به خود خیره کرده است توسط دختران مجرد با ذکر صلوات مداوم که با چاوشی یکی از زنان ، وارد مجلس بزم زنانه ، زنان فامرین می شود .
این طبق خاص در مقابل چند تن از زنان سن گذشته و تجربه دیده که الان مادربزگ چند فرزند هستند که در بالای مجلس نشسته اند قرار داده می شود و در این هنگام باید خانم هایی که طبق مقابل آنها بر زمین گذاشته می شود مبلغی پول را در گویش محلی فامرین به عنوان « باش لوق » یا همان هدیه آوردن سینی به دختر آورنده طبق داده شود .
پس از آنکه طبق بر روی زمین قرار داده شده یکی از پیر زنها که طبق مقابل آن است چند دعا می کند و دیگران آمین می گویند و برای سلامتی امام زمان (عج ) و شادی روح اولیاء و انبیاء و اموات و... صلوات می فرستند و بعد از آن پارچه ای که بر روی در پارچ آب قرار دارد را بر می دارد و از همه زنان تقاضا می کند که هر کدام هفت مرتبه آیت الکرسی و سوره فاتحه و اخلاص را خوانده و پس از پایان به درون پارچ آب فوت کنند .
پس از اتمام خواندن آیات توسط زن درخواست کننده همان دختری که طبق را آورده آنرا برداشته و دور مجلس می چر خاند تا اینکه زنان دیگر که نفس آنها که به عطر آیات الهی معطر گشته بر درون آب پارچ دمیده شود .
پس از آن مرحله اصلی که نام این مراسم از آن گرفته شده است آغاز می شود ، در این زمان طبق بعداز چرخانده شدن دوباره به جای قبلی خود در بالای مجلس برگردانده می شود در این زمان باز هم توسط گردانده مجلس از زنان خواسته می شود منجوق های خود را برای انداختن در داخل آب آماده کنند و آنها را بیاورند و آنها به ترتیب منجوق های خود را برده و در درون آب مقدس می اندازند.
امّا این منجوق ها چگونه هستن ؟ و تعدادشان چند تاست ؟ و نحوه تشخیص آنها از دیگری چگونه است ؟
منجوق انواع و اقسام مختلفی دارد که اکثرآنها به زنگ فیروزه ای هستند ولی در مراسم « منجوق سالاک » روستای فامرین اینگونه نیست که الزاما حتما نوع منجوق باید یکی باشد بلکه هدف اصل ماجراست و منجوق می تواند دانه تسبیح باشد با رنگهای مختلف ، می تواند یک شی ء کوچک باشد که اصلا شبیه منجوق نیست مثلا یک کلید باشد و یا اینکه یک دانه مهره پیچ باشد و یا اینکه یک دانه سنک کوچک باشد و....
امّا تعداد منجوق ها برای هر زن شرکت کننده حداقل یکی بوده و حداکثر 14 چهارده عدد نباید بیشتر باشید یعنی نباید طبق سنت فامرینی از تعداد 14 معصوم ما شیعیان بیشتر باشد و شاید از خود بپرسید چرا یک زن باید چند منجوق برای انداختن به آب داشته باشید ؟
جواب این است که این زن شرکت کننده در مراسم به نمایندگی از خانواده خود در این مراسم شرکت کرده و به نیت نزدیکان و عزیزان خود منجوق می اندازد یعنی هر فرد برای شوهر و بچه های خود و خواهرانش و کسانی که در این مجلس غایب هستند و به نیت آنها منجوق می اندازد ولی حداکثر بیش از 14 عدد منجوق نمی تواند بیاندازد .
وقتی منجوق ها در درون پارچ آب انداخته می شود یک نفر از زنهای باسواد به همراه دفتر و یا کاغذی آنجا نشسته و اسم منجوق انداز و تعدادش و نوع منجوق و اسم منجوق که به نیت آ« شخص است را می نویسد تا اینکه در موقع در آوردن منجوق فهمیده شود آن منجوق متعلق به چه زن شرکت کننده ای و به نام کدام یک از افراد خانواده اوست مثلا منجوق آبی رنگ که نخ قرمز به آن است متعلق به فاطمه خانم است که برای پسرش احمد انداخته است واگر منجوقی شباهت به دیگری داشت علامت خاصی بر روی آن می گذارند تا مشخص شود برای چه شخصی می باشد.
پس از آنکه منجوق ها انداحته شد و آنهم باید حتما در شب عید قربان باشد ، پس از خوردن چای مجلس با ذکر صلوات تمام می شود و اعلام می گردد فردا بعد از اذان ظهر عید قربان جهت در آوردن منجوق های که امشب در درون آب مقدس انداخته شده دوباره همین شرکت کننده ها در همین مکان دور هم جمع شوند و پس از آن مجلس شب « منجوق سالاک » تمام می شود تا مرحله بعد .
فردا آن شب ، یعنی روز عید زنان شرکت کننده پس از انجام کارهای خانه و خواند نماز عید تا اذان ظهر صبر کرده و پس از آن نماز خوانده و به خانه میزبان می روند و دور هم جمع می شوند ، اما این جمع شدن با جمع شدن دیروز تفاوتی دارد و آن اینکه کسانی که طبق سنت اسلام در روز عید قربان ، قربانی می کشند که در روستای فامرین اکثر خانواده ها به این سنت پایبند هستند مقداری از گوشت نذری قربانی خود را برای هدیه دادن به یکدیگر و احیانا اگر در بین آنها نیازمندی باشد برای آنها می آورند .
پس از شروع مراسم طبق همانی که در شب قبل با ذکر صلوات و تبریک عید و روبوسی و قرائت قرآن مجلس رسما آغاز بکار می کند .
و طبق و پارچ آب مقدس را آورده و با خواندن هفت مرتبه آیت الکرسی و سوره فاتحه و اخلاص در پارچ آب را باز کرده و یکی از دختر بچه هایی که در جمع هست داوطلب شده و می آید در کنار پارچ آب می نشیند تا اینکه دانه دانه منجوق ها را از درون آب مقدس بیرون بکشد .
نحوه بیرون آوردن منجوق ها به این شکل است که برنده مشاعره شب قبل به همراه بزرگان هر کدام یک بیت یا چند بیت شعری به زبان محلی خوانده و بعد از تمام شدن شعر یک صلوات گفته می شود و دختر بچه یک دانه منجوق را بیرون آورده و منشی جلسه که لیست اسامی منجوق ها را دارد شعر را نوشته ( اکثرا شعر ها را از قبل می نویسند) و به زن صاحب منجوق داده و اسم شخصی که منجوق به نان او در آمده است را در پائین نوشته می نویسند تا معلوم شود شعر امسال صاحب منجوق چیست .
و بعد از اینکه شعرها خوانده شد و تمامی منجوق ها از درون آب در آورده شد و شعرهای صاحبان منجوق مشخص شد نامزد های میزبانی سال آینده رای گیری می شود و یک نفر به عنوان میزبان سال آینده « منجوق سالاک » مشخص می شود و آب پارچ آب مقدس را یک نفر از خانم ها مسئول می شود آن را برداشته و به دهنه قنات فامرین یا در فامرین به دمیرقه مشهور است می برد و درون آن می ریزد تا برکت آب به برکت آب مقدس بیشتر شود و محصولات کشاورزی از آفات و بلایا به برکت آب مقدس محفوظ باشد .
برای مثال یک بیت شعر که از بچگی یادم هست و یک شب که منجوق سالاک در خانه ما بود این شعر برای پسر مرحوم سبزعلی فامرینی که خدا رحمتش کند مرد بسیار خوبی بود درآمد و آن شعر این بود :
یادشون به خیر دیگه اون دورانها بر نمی گرده .
تپه باشه توز اولار دسته دسته قیز اولار
اگیل دستمالی گوتور من گوتورسم سوز اولار
اگیل دستمالی گوتور من گوتورسم سوز اولار
افسانه هایی در مورد شب عید قربان در روستای فامرین :
من هم از مادرم ( ننه ام ) و هم از چند زن دیگری که الان در قید حیات نیستند مانند مرحومه رقیه خانم مادر آقا محمد رضا که خدا رحمتش کند ، یا از مرحومه ام البین خانوم عزیزی همسر مرحوم حاج رمض عزیزی ، و از مرحومه سید رقیه حسینی همسر مرحوم مشهد علی عزیزی ، و مرحومه شاه خانم عزیزی و... که خدا همه آنها را بیامرزد و روحشان شاد باشد و چند نفر دیگر که در قید حیات هستند شخصا شنیدم که نقل می فرمودند :
که در تپه دمیرقیه که قدمت آن به دوره اشکانیان می رسد ، آن زمانی که آباد بوده و هنوز خراب نشده بود یک دختر خیلی زیبا رویی در آن قلعه دمیر قیه زندگی می کرده که چند نفر از پسران و یا مردان آن زمان به این دختر زیبا خیلی اذیت می کردند و او را مورد ضرب وشتم قرار می دادند تا اینکه یک روز این دختر از ستمی که به آن روا داشته می شده به خدا شکایت می کنه و یک روز در خواب می بینه که کسی بهش می گوید فردا شب پارچ آبی بردار برو دمیرقه ( همان محل خروج آب قنات فامرین در 5 متری تپه باستانی ) و زمانی که آب از حرکت ایستاد پارچ را پر از آب کن و هر آرزویی داری بکن خدا بر آورده می کند که این فردا شبی که این دختر در خواب دیده بوده همان شب عید قربان بوده است .
پس از اینکه این دختر از خواب بیدار می شود فردا شب ، که شب عید قربان هم هست می رود و تا نزدیکی های نیمه شب می نشیند و منتظر می ماند تا آب راکد شود و از حرکت بایستد ، تا اینکه خوابش تعبیر می شود و آب از حرکت می ایستد و پارچ را پر از آب می کند و همان جا دعا می کند خدایا اهل این قلعه یا این محل به من ظلم کردن آنها را نابود کن که بعد از دعای او این قلعه به تپه ای از خاک تبدیل می شود و بعد از آن این دختر زیبا از خدا می خواهد که به او اجازه دهد تا درون قنات ( قنات فامرین ) زندگی کند و هر سال کسانی که اخلاص بالای دارند را در شب عید قربان بتواند ببیند و آنها هم او را ببینند و طبق این داستان یا افسانه در قدیم خیلی ها برای دیدن این دختر و سنجش ایمانشان در شب عید قربان به دمیر قیه می رفتند .
امّا چند نفر دیگر از زنان قدیمی فامرین من جمله زن عموی من خانم رحیمه فامرینی می گفتند که این دختر نامش نگار خانم بوده و بعد از اینکه از خدا می خواهد قلعه را نابود کند و تبدیل به تل خاکی شود ، از خدا می خواهد که از شکل انسان خارج شده و آنرا تبدیل به فرشته یا پری کند و اجازه دهد که در درون قنات زندگی کند.
و شایعاتی هم هست که برخی این پری و یا نگار خانم را در شب عید قربان در دمیرقیه روستای فامرین دیده اند .
و برخی ها این مراسم « منجوق سالاک » را و پارچ آن را برگفته از این داستان یا افسانه می دانند الله اعلم . امّا آنچه که در این مورد حائز اهمیت است این مطلب است که این مراسم قدمتی به بلندای تاریخ فامرین زمین دارد و امیدورام این میراث کهن فرهنگی در نسل های کنونی و آینده این خاک پر گوهر فامرین توسط دختران و مادران فامرینی زنده نگه داشته شود تا آیندگان این خاک هم به تاریخ خود ببالند به قول ضرب المثل قدیمی سخن خود را به پایان می برم .
دیگران کاشتند و ما خوردیم ، ما می کاریم تا دیگران بخورند
مجید رسولی
هرگونه کپی برداری و رونوشت از مطالب این وبلاگ بدون ذکر منبع طبق جرائم رایانه ای جرم محسوب شده و حق پیگیری قانونی برای صاحب وبلاگ محفوظ می باشد.
یا حق
هیچ نظری موجود نیست:
ارسال یک نظر